Parafia

Historia Parafii

Wstęp

Zespół kościoła pw. Śwętego Zygmunta położony jest na Starym Mieście, w południowo - zachodnim narożniku rynku niedaleko lewego brzegu Warty, u wylotu Alei Najświętszej Maryi Panny, pomiędzy ulicami : Krakowską od zachodu, Mirowską od północy i Targową od wschodu. Do rejestru zabytków wpisany został w 1960 roku.

W skład owego zespołu wchodzi kościół pw. św. Zygmunta oraz plebania, będąca niegdyś klasztorem paulinów. Świątynia staromiejska jest budowlą orientowaną, połączoną od południa na wysokości piętra z czworobokiem klasztoru krytym gankiem, wspartym na arkadach.

Pierwotnie wokół kościoła zlokalizowany był cmentarz grzebalny. Staraniem ojca Andrzeja Gołdonowskiego w 1643 r. został on powiększony w kierunku zachodnim (do linii obecnych ul. B. Joselewicza i Ogrodowej). W tym samym czasie wspomina się także kaplicę cmentarną pw. Św. Krzyża, wymurowaną z cegły, którą rozebrano w 1826 r. w związku z urządzaniem Alei i likwidacją grobów do linii ul. Krakowskiej. Po spaleniu wieży kościoła w latach 70-tych XVIII stulecia na fundamentach dawnej baszty miejskich murów obronnych, w północno-zachodnim narożniku cmentarza wzniesiono dzwonnicę, opisaną w wizytacjach z lat 1802 i 1821. Konstrukcję tę rozebrano prawdopodobnie w 1823 roku, a dzwony do czasu wyremontowania wież kościelnych (ok. poł. XIX w.) umieszczono w nowowybudowanej w południowo-wschodnim narożniku cmentarza dzwonnicy drewnianej. W 1825 r. cmentarz grzebalny ostatecznie przeniesiono na tereny przy ul. Ogrodowej (po południowej stronie placu przykatedralnego). Plac kościelny pierwotnie otoczony był kamiennym murem, zachowanym częściowo od wschodu, północy i zachodu. Później ogrodzenie kilkakrotnie zmieniano, by ostatecznie je zlikwidować w roku 1965 przy poszerzeniu ul. Mirowskiej.

 

Kościół

 

Pierwsza wzmianka poświadczająca istnienie parafii częstochowskiej zachowała się w najstarszych, znanych wykazach świętopietrza z lat 1325-1327. Wzmianka ta dotyczy świątyni na górze Starej Częstochowy (nazwanej później Jasną Górą). Pierwotny kościół parafialny nosił wezwanie Najświętszej Panny Maryi. W świetle relacji Jana Długosza klasztor jasnogórski zbudowany został tam „gdzie niegdyś stał kościół parafialny zarządzany przez kler świecki, drewniany, skonstruowany z bali sosnowych”. Dziejopis zaznaczył, że pamięta, iż ów kościół osobiście widział.

W 1382 roku książę Władysław II opolski sprowadził z Węgier eremitów św. Pawła pustelnika (później zwanych paulinami) i za zgodą biskupa krakowskiego Jana Radlicy osadził ich przy najstarszym kościele parafialnym. Ponieważ prawodawstwo zakonu zakazywało zakonnikom pustelniczych zgromadzeń prowadzenia parafii, nastąpiło przeniesienie fary częstochowskiej do istniejącego w pobliżu przeprawy przez Wartę kościoła filialnego. Pleban częstochowski, z miejscowej rodziny rycerskiej - Henryk Biel z Błeszna h. Ostoja, na mocy dekretu biskupa krakowskiego Jana Radlicy przeniósł, więc parafię do filialnego kościoła pw. św. Zygmunta na obszarze miasta Częstochowy. Kościół ten nosił więc od początku wezwanie św. Zygmunta, chrześcijańskiego króla Burgundów, niezwykle rzadkie na ziemiach polskich. Częstochowska świątynia jako trzecia otrzymała tego patrona, po kościele katedralnym w Płocku i kościele zakonu joannitów w Koźlu. Kościół filialny pw. św. Zygmunta w Częstochowie powstał zapewne w związku z lokacją miasta Częstochowy u przeprawy przez Wartę – a więc najprawdopodobniej w latach siedemdziesiątych XIV wieku, niewątpliwie przed rokiem 1377. Za czasów Długosza w skład parafii częstochowskiej oprócz samego miasta Częstochowy wchodziły wsie: Konopiska, Dźbów, Błeszno, Wrzosowa, Kiedrzyn, Wierzchowiska, Wyczerpy, Kawodrza, Grabówka, Częstochówka (czyli Stara Częstochowa) oraz osady kuźnicze Błeszno i Gnaszyn.

Pierwotny budynek kościoła zapewne również był drewniany. Sądzić należy, iż świątynia murowana powstawała etapami. Zrazu wzniesiono jednonawową budowlę z dwuprzęsłowym prezbiterium (po 1382 r.) – później natomiast rozbudowano powiększając nawę oraz wznosząc wieżę od zachodu (przypuszczalnie w pocz. XV w.).

W 1474 r., na podstawie dokumentu wystawionego przez Kazimierza Jagiellończyka, pleban Piotr z Charszewic przekazał ów kościół parafialny, określony jako „dawno zbudowany”, paulinom jasnogórskim, którzy niebawem pobudowali obok klasztor. Zabudowania kościelne wielokrotnie niszczone były pożarami. Takie kataklizmy miały miejsce m.in. w latach 1505 i 1519.

W 1642 r. z inicjatywy prowincjała paulinów, ojca Andrzeja Gołdonowskiego, po stronie północnej wzniesiono kaplicę pw. św. Anny, natomiast w przedziale lat 1640-1647 dobudowano niewielką zakrystię. Kolejne powiększenie kościoła nastąpiło w 1661 r. dzięki fundacji Grzegorza Otwinowskiego herbu Gryf, właściciela Błeszna i Wrzosowej oraz kuźnicy w Dźbowie. Powstała wówczas od południa, przy pierwszym przęśle korpusu kaplica św. Grzegorza. Niestety później kościół był wielokrotnie palony i dewastowany, szczególnie w czasach najazdu szwedzkiego w 1655 r. i rokoszu Jerzego Lubomirskiego w latach 1665-1666. Gruntownie wyremontowany został dopiero w 1680 r. przez plebana Konrada Raciborskiego. Wówczas to zapewne rozebrano zakrystię, „o spękanych murach i sklepieniu”. Świątynia ucierpiała także w czasie wydarzeń w 1702 i 1709 r., kiedy to wojska szwedzkie splądrowały w Częstochowie budynki kościelne. W drugiej połowie XVIII stulecia kościół był trzykrotnie trawiony przez pożar - w 1760, 1779 oraz 1783 roku. W czasie ostatniego ze wspomnianych pożarów oprócz zewnętrznych uszkodzeń ucierpiało także wnętrze. Do odbudowy przystąpiono już w tym samym 1783 roku, ale ze względu na rozległy zakres prac i brak należytych funduszy remont rozłożono na etapy. W pierwszej kolejności jednonawową świątynię przekształcono na trójnawową bazylikę, poprzez dostawienie od zachodu do dwóch kaplic (św. Anny i św. Grzegorza) po dwa przęsła. W 1787 roku przebudowano również fasadę, przy czym dotychczasowa jednowieżowa fasada ustąpiła miejsca dwuwieżowej. Na koniec, w 1789 roku w narożniku południowo-wschodnim przy prezbiterium wzniesiono nową zakrystię.

Wydany w 1864 r. ukaz carski nakazywał przekazanie zarządu kościoła i parafii klerowi diecezjalnemu. Parafię częstochowską odebrano paulinom w ramach represji za zaangażowanie zakonu w Powstaniu Styczniowym. W dwa lata później kościół powrócił więc po wiekach w zarząd księży diecezjalnych.

W końcu XIX wieku, z inicjatywy ks. Michała Nowakowskiego (proboszcza 1868-1901), dostawiono do zakrystii od wschodu przybudówkę. W czasie pierwszej wojny światowej (1915-16) Niemcy zarekwirowali stare dzwony sprawione w 2 poł. XVIII w.

W okresie II wojny światowej kościół był dwukrotnie zamykany, w 1941 oraz 1944 roku. Przez pewien czas służył Niemcom za magazyn wojskowy. W czasie działań wojennych na początku 1945 r. zabudowania kościelne nie uległy większym uszkodzeniom, z wyjątkiem wieżyczki na sygnaturkę i zegara na fasadzie. Mimo to, ze względu na ogólne zabrudzenie wnętrza w latach 1947-1948 przystąpiono do prac porządkowych. Odmalowano wnętrze, a sklepienia ozdobił malowidłami Jerzy Ostrowski. Wspomniane malowidła zostały usunięte w 1971 r., w czasie generalnego remontu przeprowadzonego staraniem ks, Władysława Gołąba. Wówczas nastąpiła wymiana tynków zewnętrznych i wewnętrznych, cokół natomiast oblicowano piaskowcem. Ponadto w południowej krypcie urządzono kaplicę Adoracji Najświętszego Sakramentu. Ponownie prace przy elewacji kościoła, wykonał już w XXI wieku obecny proboszcz ks. Marian Wojcieszak.

 

 

Klasztor

 

Gmach dawnego klasztoru położony jest na południe od kościoła, równolegle do ul. Krakowskiej, ale oddzielony od niej ciągiem parterowych sklepów. Za klasztorem w kierunku południowym znajdują się nowsze zabudowania gospodarcze z podwórkiem graniczącym z ul. Przesmyk i od wschodu z ul. Targową. Jak już wspomniano klasztor połączony został na wysokości piętra z kościołem krytym gankiem, wspartym na dwu arkadach.

Pierwotny budynek wzniesiony był zapewne po przejęciu 1474 r. częstochowskiej fary przez paulinów. Pierwsza informacja o istnieniu murowanej budowli pochodzi jednak dopiero z 1598 roku. W wizytacji parafii częstochowskiej zleconej przez biskupa krakowskiego i kardynała Jerzego Radziwiłła odnotowano, że przeor i trzej bracia mieszkają w murowanym klasztorze obok kościoła parafialnego, co nie oznacza, że budynek nie był wzniesiony wcześniej. Być może intensywniejsza działalność budowlana rozpoczęła się po zakończeniu ważnej dla paulinów inwestycji – budowy kościoła pielgrzymkowo-klasztornego na wzgórzu jasnogórskim - a więc w końcu XV lub na pocz. XVI stulecia.

Z racji niewielkiej obsady klasztoru usytuowanego przy miejskiej parafii zapewne była to skromna, wolnostojąca budowla usytuowana w bezpośrednim sąsiedztwie kościołaśw. Zygmunta. Zdaniem niektórych badaczy około poł. XVII wieku nastąpiła rozbudowa, a właściwie budowa nowego klasztoru. Inicjatorem podjętego wówczas przedsięwzięcia miał być ojciec Andrzej Gołdonowski, wyjątkowy mecenas sztuki i doskonały administrator. Dodajmy, że konwent św. Zygmunta objął on w lipcu 1647 roku, a opuścił w roku 1649. Gotycki budynek miał być włączony w mury nowego obiektu, usytuowanego wzdłuż dzisiejszej ul. Krakowskiej. Wówczas też połączono kościół z klasztorem na wysokości piętra arkadowym gankiem. Wygląd klasztoru z poł. XVII stulecia ukazuje nam sztych Jana Aleksandra Gorczyna. Na południe od kościoła widoczny jest więc piętrowy budynek, zwieńczony wysokim dachem, z sześcioboczną wieżyczką, nakrytą cebulastym hełmem. Rysownik szczegółowo odwzorował bryłę klasztoru, zaprezentował nawet ów ganek z oknami, wsparty na dwóch arkadach, łączący kościół z klasztorem. W 1660 roku król Jan Kazimierz obdarzył kościół św. Zygmunta placem „szerokości 15 i ½ łokcia i długości 83 łokci dla wybudowania klasztoru, dla braci będących przy kościele”.(Była to więc działka o wielkości ok. 10 m x 48m).

Rozbudowa klasztoru zapoczątkowana została w pierwszym dziesięcioleciu XVIII wieku, w latach 1709 -1711, za czasów sprawowania godności przeora przez ojca Alojzego Skalińskiego, pełniącego wcześniej funkcję kapelana dworu Leszczyńskich i bpa Jana Szembeka. W 1710 r. otrzymał on nawet pochwałę za wielką troskę o dom i dobrze zapoczątkowane prace budowlane. Starania na rzecz budowy nowego klasztoru, z pomocą ojca prowincjała Konstantego Moszyńskiego, podjął ojciec Wiktor Karsznicki, znakomity kaznodzieja, który przeorem staromiejskim był od maja 1713 do września 1717 roku. Po wybraniu go sekretarzem prowincji przeniósł się na dwa lata do klasztoru jasnogórskiego, a następnie w 1719 roku powrócił na probostwo farne, gdzie przebywał do maja roku 1728. W tym też czasie rozpoczęte zostały prace przy rozbudowie klasztoru św. Zygmunta, prowadzone etapami przez wiele lat. Kontynuował je z powodzeniem w latach 1729-1735 przeor ojciec Eleuter Strzałkowski.

Zasadnicza rozbudowa klasztoru nastąpiła więc za kadencji prowincjała ojca Konstantego Moszyńskiego, co poświadcza dokument z 1729 roku, kiedy to definitorium dziękowało prowincjałowi za powiększenie klasztoru przy kościele św. Zygmunta. Powiększenie polegało zapewne na dobudowaniu pod kątem prostym do istniejącego budynku dodatkowego skrzydła południowego. Skądinąd wiemy, że ojciec Konstanty Moszyński rygorystycznie przestrzegał pewnych zasad przy realizacji klasztorów paulińskich, nie tylko nowo zakładanych, ale także przy rozbudowie tych, które funkcjonowały już wcześniej. W przypadku inwestycji skromniejszych usytuowanie obiektów było tak pomyślane, aby umożliwiało w perspektywie możliwość dalszej rozbudowy i zamknięcie czworoboku z wirydarzem pośrodku.

W 1760 roku zabudowania miejskie zlokalizowane przy rynku prawie doszczętnie strawił wielki pożar. Bardzo poważnie ucierpiała wówczas także świątynia i klasztor. Początkowo próbowano dokonać remontu własnym sumptem - oraz przy pomocy obywateli miasta Częstochowy, ale rezultaty musiały być mierne, skoro jeszcze w 1763 ojciec Mateusz Łękawski zmuszony był prosić prowincjała prośbę o pomoc finansową na remont zniszczonych trzy lata wcześniej budynków klasztornych. Jednak dopiero za kadencji ojca Feliksa Sekulskiego, czyli w latach 1769-1771, klasztor uzyskał obecny kształt.

W latach 1819-1823 ojciec Mateusz Lachowicz uporządkował zabudowę dziedzińca gospodarczego zlokalizowanego po południowej stronie klasztoru, wznosząc tam liczne budynki gospodarcze.

W 1866 roku w wyniku wspomnianego ukazu carskiego parafia ostatecznie przeszła pod zarząd księży diecezjalnych.

Pomiędzy 1903-1905 rokiem przebudowany został dach klasztoru, przy czym obniżono kalenicę, zmieniając tym samym kąt nachylenia połaci. W 1905 r. wykonano projekt pawilonów handlowych z przeznaczeniem na sklep Towarzystwa Rolniczego. Budynek zlokalizowano bezpośrednio przy elewacji zachodniej głównego skrzydła klasztoru. Widok wzniesionego w tym czasie obiektu utrwaliła fotografia z 1909 roku. Inwestycja dla ekspozycji budynku klasztoru okazała się wyjątkowo niefortunna, zasłoniła, bowiem nie tylko elewację zachodnią starego klasztoru, ale także spowodowała jej przebudowę. Zlikwidowano wówczas płynny rytm otworów okiennych, upraszczając jednocześnie detal architektoniczny w postaci fryzu i charakterystycznych, profilowanych opasek okiennych.

W roku 1914 do skrzydła zachodniego dobudowano - pod katem prostym w kierunku wschodnim - dwukondygnacyjne pomieszczenia przeznaczone m.in. dla biblioteki parafialnej. Wkrótce, pomiędzy 1921 a 1925 rokiem dobudowano doń dwie szopy: jedną drewnianą, drugą murowaną.

W 1935 roku ponownie podjęto prace budowlane przy skrzydle zachodnim powiększając go od wschodu o parterowy pawilon.

W roku 1992 usunięto z budynku klasztornego zniszczone, stare tynki zewnętrzne, zastępując je nowymi. W 1996 roku nastąpił generalny remont wnętrza dawnego klasztoru. Wymieniono wówczas m.in. instalację elektryczną oraz prawie we wszystkich pomieszczeniach tynki wewnętrzne. W trakcie tych prac odkryty został kamienny portal w przyziemiu konstrukcyjnej ściany skrzydła zachodniego, datowany na pocz. XVII w.

Cypyright © Święty Zygmunt